ขบวนการลาวอิสระ เป็นขบวนการชาตินิยมในลาว มีบทบาทในช่วงระหว่างปี 1945-1949 ก่อตั้งขึ้นโดยมีป้าหมายเพื่อต่อต้านการปกครองของฝรั่งเศส ภายหลังจากการพ่ายแพ้สงครามโลกครั้งที่ 2 ของญี่ปุ่น ในปี 1945 ซึ่งนั่นทำให้ญี่ปุ่นต้องถอนกำลังออกจากลาว ผู้มีบทบาทสำคัญของขบวนการลาวอิสระคือเจ้าเพชรราช เขาคือผู้นำคนสำคัญของขบวนการซึ่งมีเชื้อสายเจ้าของลาวเดิม ทว่ามีความคิดที่ประนีประนอมกับยุคสมัยใหม่ โดยเป็นคนลาวรุ่นแรกที่ผ่านการเรียนแบบโรงเรียนฝรั่งเศส และเป็นหนึ่งในจำนวนน้อยที่ได้ไปศึกษาต่อที่ฝรั่งเศส ก่อนจะกลับมารับราชการในเวียงจันทร์ แม้ว่าจะทำงานในยุคที่อาณานิคมฝรั่งเศสมีอำนาจ แต่เขาได้อาศัยหน้าที่การงานสร้างเอกภาพขึ้นในหมู่ชาวลาว

ความเป็นมาของขบวนการลาวอิสระ เกิดขึ้นภายหลังจากญี่ปุ่นพ่ายแพ้ในสงครามโลกครั้งที่สอง ในปี 1945 ญี่ปุ่นได้มอบอำนาจแก่รัฐบาลของอินโดจีน โดยได้พยายามกดดันให้เจ้าสว่างวัฒนา กษัตริย์ลาวแห่งหลวงพระบาง ประกาศเอกราชให้แก่ชาวลาวในวันที่ 8 เมษายน ในช่วงเวลานี้เจ้าเพชรราชจึงได้พยายามเสนอให้พระเจ้าสว่างวัฒนาประกาศรวมประเทศ พร้อมกับยกเลิกการเป็นรัฐในอารักขาของฝรั่งเศสไปพร้อมกัน โดยให้เหตุผลว่าฝรั่งเศสไม่สามารถปกป้องลาวจากญี่ปุ่นได้ ทว่าเจ้าสว่างวัฒนากลับเห็นว่าลาวยังควรเป็นอาณานิคมของฝรั่งเศสต่อไปเพื่อหวังว่าฝรั่งเศสจะมอบเอกราชให้ในภายหลัง ความเชื่อนี้ยังมีอยู่ในกลุ่มเจ้าบุญอุ้มทางภาคใต้ของลาวเช่นเดียวกัน

สถานการณ์ใหม่ในลาวเช่นนี้เอง ได้เปิดโอกาสให้กลุ่มที่ต่อต้านทั้งญี่ปุ่นและฝรั่งเศสหลายกลุ่มรวมตัวกันเป็นขบวนการลาวอิสระ อาทิ กลุ่มชาวลาวคนหนุ่มซึ่งได้รับการสนับสนุนจากไทยได้แก่ท้าวอุ่น ชนะนิกร และที่ได้รับการสนับสนุนจากเวียดมินห์ในภายหลังคือกลุ่มเจ้าสุพานุวง ทั้งหมดได้เข้ามามีบทบาททางการเมืองในการเคลื่อนไหวปลดปล่อยประเทศ กองกำลังเสรีลาวที่กล่าวถึงนี้ได้รับการสนับสนุนจากเสรีไทยที่มีปรีดี พนมยงค์เป็นผู้นำ บางส่วนเป็นการรวบรวมจากชาวลาวที่หนีเข้าไปอยู่ในประเทศไทยและผ่านการฝึกฝนกองกำลังติดอาวุธโดยครอง จันดาวงศ์ เสรีไทยสายอีสานของไทย พวกเขาทำการเคลื่อนไหวตั้งแต่เริ่มทำสงครามจนถึงช่วงที่ญี่ปุ่นครองอำนาจ และได้รับการสนับสนุนด้านอาวุธและฝึกฝนการทหารจากไทยและอเมริกา จนกระทั่งสามารถเดินทางเข้ายึดเมืองสะหวันเขตและเมืองท่าแขก ขณะที่ชาวเมืองในเวลานั้นได้รับมอบอาวุธจากญี่ปุ่นมาก่อนแล้วเช่นกัน

ในเวลาต่อมาเจ้าเพชรราชจึงได้แต่งตั้งเจ้าอุ่น ชนะนิกร เป็นผู้ปกครองหัวเมืองภาคใต้ ซึ่งเป็นการรวบรวมลาวเข้าเป็นเอกภาพ เจ้าเพชรราชซึ่งอยู่ในเมืองเวียงจันทร์จึงกลายเป็นศูนย์กลางของกลุ่มผู้สนับสนุนเอกราชทุกฝ่าย แม้จะมีโทรเลขจากรัฐบาลหลวงพระบางในการเปลี่ยนข้อสรุปให้หันมาสนับสนุนฝรั่งเศส แต่เจ้าเพชรราชก็ได้ปฏิเสธพร้อมกับตั้งคณะกรรมการราษฎรหรือคณะกรรมการประชาชนขึ้นในเดือนตุลาคม 1945 มีการประกาศใช้รัฐธรรมนูญชั่วคราว และในเดือนตุลาคม 1945 กลุ่มผู้สนับสนุนเอกราชของลาวจึงประกาศปลดเจ้ามหาชีวิตและจัดตั้งรัฐบาลลาวเรียกว่ารัฐบาลลาวอิสระ เพื่อแทนที่สภาวะสุญญากาศทางการเมืองของประเทศ และปฏิเสธการกลับมารับตำแหน่งของข้าหลวงใหญ่ของฝรั่งเศส

รัฐบาลลาวอิสระใช้เวลากว่า 6 เดือนในการพยายามตั้งรัฐบาล โดยจัดตั้งกองกำลังป้องกันประเทศ ที่มีเจ้าสุพานุวงเป็นผู้นำ โดยได้รับความช่วยเหลือจากเวียดมินห์และรัฐบาลจีน อย่างไรสถานการณ์ในขณะนั้น ได้มีเหตุการณ์สำคัญที่ทำให้ฝรั่งเศสกลับมาปกครองลาวอีก คือข้อตกลงระหว่างโฮจิมินห์กับรัฐบาลฝรั่งเศสในวันที่ 6 มีนาคม 1946 และข้อตกลงในการถอนทหารจีน ทำให้ขบวนการลาวอิสระถูกโดดเดี่ยว ประกอบกับความอ่อนแอทางด้านการทหารอย่างมากเมื่อเทียบกับกองทัพฝรั่งเศส ผลที่ตามมาทำให้หลายสมรภูมิของขบวนการลาวอิสระพ่ายแพ้ให้แก่ฝรั่งเศส เช่น กรณีที่กองทัพฝรั่งเศสสามารถเข้ายึดเมืองสะหวันเขตได้ในวันที่ 18 มีนาคม 1946 หรือการรบที่รุนแรงที่สุดในประวัติศาสตร์ที่เมืองท่าแขก จนกระทั่งเจ้าสุพานุวงศ์ได้รับบาดเจ็บสาหัส

นอกจากนั้นแล้ว ขบวนการลาวอิสระยังมีความขัดแย้งภายในองค์กร ขบวนการลาวอิสระมีผู้สนับสนุนในเมืองน้อย และไม่ได้รับการสนับสนุนจากชนเผ่าต่างๆ ทำให้แนวคิดการเป็นเอกราชของลาวอิสระล้มเหลว ขบวนการลาวอิสระไม่สามารถจัดการการเงินของประเทศที่เหมาะสมได้ ขณะที่กองทัพกลับต้องการงบประมาณสูงเพื่อสู้รบ จนกระทั่งปลายเดือนเมษายน 1946 ฝรั่งเศสสามารถเข้ายึดครองเวียงจันทน์ได้ ก่อนจะเข้าสู่หลวงพระบางได้ในเดือนพฤษภาคม ผู้นำลาวอิสระจึงลี้ภัยมายังประเทศไทย เหตุการณ์นี้เกิดขึ้นเพียง 1 วันหลังจากที่เจ้าเพชรราชสามารถเจรจาให้เจ้าชีวิตสีสว่างวงศ์กลับขึ้นครองบัลลังก์ตามรัฐธรรมนูญใหม่ได้

เมื่อฝรั่งเศสเข้ามาปกครองลาวอีกครั้ง และจัดตั้งกลไกบริหารราชการแผ่นดินขึ้นใหม่ในวันที่ 27 สิงหาคม 1946 ฝรั่งเศสประกาศจะรวมลาวเข้าเป็นส่วนหนึ่งของสหภาพฝรั่งเศสให้ได้ เจ้าสุพานุวงได้แสดงจุดยืนอย่างชัดเจนในการปฏิเสธรัฐบาลใหม่ที่เวียงจันทน์ รวมถึงยังคงมีการต่อสู้ตามเขตป่าเขาในรูปแบบกองโจร ในหลากหลายกลุ่ม เช่น กองฟ้างุ้มในพื้นที่จังหวัดหนองคายของไทย กองไชยจักรพรรดิในพื้นที่จังหวัดอุบลราชธานี กองราชวงศ์ของไกสอน พมวิหารในพื้นที่ตอนเหนือของลาว เป็นต้น การต่อสู้ของประชาชนชาวลาวที่ต้องการเอกราชยังคงเป็นไปอย่างยืดเยื้อและไม่ย่อท้อ ขณะที่ท่าทีของรัฐบาลไทยภายใต้อำนาจของกลุ่มเสรีไทยยังคงสนับสนุนรัฐบาลพลัดถิ่นของขบวนการลาวอิสระ

จนกระทั่งในวันที่ 24 ตุลาคม 1949 ขบวนการลาวอิสระได้ประกาศสลายตัวอย่างเป็นทางการเพราะขาดความร่วมมือภายในองค์กร ประกอบกับการรัฐประหารในไทยส่งผลให้นโยบายการสนับสนุนการกู้เอกราชของลาวขาดหายไป และในวันที่ 22 ตุลาคม 1953 มีการลงนามในสนธิสัญญาระหว่างลาวกับฝรั่งเศสเพื่อถ่ายโอนอำนาจให้รัฐบาลราชอาณาจักรลาวอย่างเป็นทางการ ยกเว้นอำนาจทางทหาร ก่อนที่ลาวจะได้เอกราชอย่างสมบูรณ์ในปี 1954 ตามสนธิสัญญาเจนีวา

อิทธิพล โคตะมี

กันยายน 2559

เอกสารสำหรับค้นคว้าเพิ่มเติม

มหาบุนมี เทบสีเมือง; ไผท ภูธา แปล.2556. ความเป็นมาของชนชาติลาว. เล่ม 3, อาณาจักรลาวล้านช้างตอนปลายและการก่อตั้ง สปป.ลาว. กรุงเทพฯ: สุขภาพใจ

ดารารัตน์ เมตตาริกานนท์.2548. ประวัติศาสตร์ลาวหลายมิติ. กรุงเทพฯ: เมืองโบราณ